Tuva Respublikasi: o‘simliklar va hayvonlar

Tuvaning tabiiy olami qanchalik nozik va go‘zal ekanligi haqidagi bob, u yerda sadrlar ko‘p asrlik sirlarni saqlaydi, tog‘larda esa tutqich bermas qor barsi yashiringan...

Avvalgi materiallarda biz Tuva Respublikasining tabiati haqida hikoya qilib, dunyoning turli burchaklaridan sayyohlarni o‘ziga jalb qiladigan ulug‘vor tog‘lari, dashtlari, ko‘llaridan hayratlangan edik. Bugun sizlarni ushbu joylarga qiziqarli sayohat qilishga va Sibirning qoq markazidagi bu qo‘riqxonada qanday ajoyib o‘simliklar va hayvonot olami mavjud ekanligi bilan tanishishga taklif etamiz.

Tuva florasining boyligi va xilma-xilligi

Mubolag‘asiz aytish mumkinki, o‘rmon – respublikaning asosiy boyligidir. U 8 million gektardan ortiq ulkan hududni egallaydi, mintaqaning “o‘pkasi” vazifasini bajaradi va son-sanoqsiz ko‘plab turlar uchun makon bo‘lib xizmat qiladi. Bu yerda yorug‘sevar tilog‘och, ulug‘vor Sibir sadri, qarag‘ay va archa kabi bahaybat ignabargli daraxtlar ko‘pchilikni tashkil etadi. Terak, tog‘terak kabi bargli daraxtlar manzarani to‘ldirib, o‘ziga xos go‘zallikka ega betakror landshaft yaratadi.

Tuvaning o‘simliklar dunyosi shunchaki bepoyon tayga emas, balki turli xil balandlik qurshaqlaridan to‘qilgan murakkab mozaika bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos xususiyat va turlar to‘plamiga ega. Mintaqaning florasi aql bovar qilmaydigan darajada boy bo‘lib, 2070 dan ortiq damarli o‘simlik turini o‘z ichiga oladi.

Baland tog‘li qurshaq o‘zining qattiq va bir vaqtning o‘zida xilma-xil o‘simlik qoplami bilan hayratga soladi. Bu yerda havo siyrak, iqlim sovuq bo‘lgan joyda quyidagilarga duch kelish mumkin:

• butazorlar (erniklar) – kuchli shamollarga moslashgan past bo‘yli, sudraluvchi majnuntoza va odoy qayin shakllari;
• baland tog‘li sovuq dashtlar va tog‘ tundralari, bu yerda faqat eng chidamli moxlar, likenlar va past o‘tlar qoladi;
• o‘simliksizga yaqin cho‘qqilar – tosh va abadiy sovuqning shohligi;
• yozi alp gullarning rang-barangligi bilan porlaydigan porloq tog‘ o‘tloqlariga.

Tog‘-tayga qurshağı o‘rta balandlikdagi tog‘larni qamrab oladi. Bu yerda o‘rmonlar Sajanlarning yonbag‘irlariga haqiqiy gigantlar kabi ko‘tariladi. Asosiy daraxt turlari sadr va tilog‘ochdir. Ularning yopiq toji ostida moxlar, o‘simliklar, rezavor butalar va soyaga chidamli o‘tlarning qalin tuproq qoplami shakllanadi.

O‘rmon-dasht qurshağı mozaik xarakterga ega. Ko‘p turdagi o‘t-zlakli, butazor va toshli jamiyatlar hukm suradigan quyoshli dasht maydonlari, asosan tilog‘och va qayin-tilog‘och o‘rmonlari bilan ifodalangan o‘rmon orollari bilan almashinadi. O‘tloq o‘simliklari asosan daryo vodiylarida va ko‘plab ko‘llarning qirg‘oqlarida jamlangan bo‘lib, tog‘lar va dashtlar orasida yashil vohalar yaratadi.

Tuvaning florasi nafaqat go‘zal, balki juda nozikdir. Tuva Respublikasining 174 damarli o‘simlik turi mahalliy Qizil kitobga kiritilgan. Ular orasida floraning noyob va go‘zal vakillari bor: altay piyoz, kalamus, dagana tetrev va mongol dogvudi. Bu turlar Tuvaning tirik merosidir va ularni himoya qilish favqulodda ahamiyatga ega vazifadir.

Yovvoyi tabiat shohligi: qor barsidan dzerenga qadar

Tuva faunasi uning manzaralari qadar xilma-xildir. So‘nggi ma’lumotlarga ko‘ra, respublika hududida yashaydi: 86 sutemizuvchi turi, 364 ga yaqin qush turi, 9 sudraluvchi turi, 40 ga qadar baliq turi va quyi turi.

Chuquroq taygada Sibirning klassik hayvonlariga duch kelish mumkin: qo‘ng‘ir ayiq, silovs, rosomaxa, bo‘ri, los, sobol, maral. Bu yerda kiyik o‘tlaydi, tik qoyalarda esa Sibir tog‘ echkisi (kozerog) o‘zini usta kabi his qiladi. Daryolar va ko‘llarda qiymatli baliq turlaridan (xarius, lenok, taymen) tashqari, ottr ham yashaydi. Tayga qushlari dunyosi ovozlar bilan to‘la: gluxarining g‘ulg‘ulasi, tetrev va ryabchiklarning chaqiriqlari, toqquvchining taqillashi va kedrovkaning qichqirig‘i.

Quru va quyoshli dashtlarda, ayniqsa noyob Ubsunur havzasida tez yuguradigan mo‘ng‘ol jeyrani, kichik daur pishchuxasi, tolay quyoni, uzun quloqli kirpi, sakrovchi sichqon va mo‘ng‘ol gerbili bilan uchrashish mumkin. Sudraluvchilardan turli xil kaltakesaklar, masalan, tez yumaloq boshli kaltakesak. Bu yerlarda ov qiladigan yirtqichlar orasida step tulki va bo‘ri bor, o‘tlar orasida esa noyob va ehtiyotkor manul yashiringan. Dashtlarning qushlar jamiyati bedanalar, rooklar, qarg‘alar, zag‘izg‘onlar va jackdawlar bilan ifodalanadi. Lekin bu yerlarning haqiqiy xazinasi Qizil kitobga kiritilgan drop, ya’ni yovvoyi tovuqdir.

Baland tog‘lar eng noyob va chidamli turlarning makoni. Qor barsidan tashqari, bu yerda ulug‘vor tog‘ qo‘ylari (argali) va tog‘ echkilari ham o‘tlaydi. Osmon uzra burgut, baliqqiyg‘ir, balaban lochin va Qizil kitobga kiritilgan qirg‘iy parvoz qiladi.

Tuva suv havzalari hayotga boy. Bu yerda lenok, taymen, xarius, cho‘rtan, yalangbaliq, okun, sig va relikt sterlyad kabi ovlanadigan baliqlarning 20 ga yaqin turi yashaydi. Ubsunur havzasi daryolarining o‘ziga xos jonzotlari Markaziy Osiyo baliqlari – diptikus va kefal hisoblanadi.

Faunaning boyligi katta mas’uliyat ham yuklaydi. 89 turdagi hayvonlar Tuva Respublikasida muhofaza ostida bo‘lib, mahalliy Qizil kitobga kiritilgan. Ular orasida mintaqaning asosiy ramzi bo‘lgan qor barsi, jingalaksoch saqoqush, suvsar, tuvaloq va boshqalar bor.

Ana shunday, Tuva – ko‘p qiyofali va betakror! Bu go‘zallikni o‘z ko‘zingiz bilan ko‘rishni xohlarmidingiz?