Tuva Respublikasi: Rossiyaning tabiiy mo‘jizasi

Rossiyaning eng sirli va o‘ziga xos mintaqalaridan birida o‘zining go‘zalligi va boyligi bilan hayratga soluvchi nihoyatda xilma-xil tabiat qanday tarqalgani haqidagi bob...

Bepoyon Sibirning subyektlari haqida hikoya qilishda davom etamiz va bugun Tuva Respublikasining tabiati haqida gaplashamiz.

Sibir va Markaziy Osiyo chegarasida joylashgan Tuva bir vaqtning o‘zida ikki mintaqaning xususiyatlarini o‘z ichiga oladi va o‘zining go‘zal manzaralari bilan mashhur – baland qorli cho‘qqilar va sirli o‘rmonlardan tortib cheksiz ko‘llar va unumdor dashtlargacha. Bu yerda ko‘plab shifobaxsh buloqlar va tabiat yodgorliklari jamlangan. Ammo Tuva tabiati shunchaki manzaralar va obyektlar to‘plami emas, balki har bir element o‘ziga xos vazifani bajaradigan jonli ekotizimdir.

Ana shunaqa tog‘lar!

Tog‘li hududlar Tuvaning asosiy xususiyatidir. Respublika hududining deyarli yarmini baland tog‘lar va tog‘ tizmalari egallagan bo‘lib, ajoyib manzara hosil qiladi.
Tuvaning shimoli va sharqida cho‘qqilari dengiz sathidan 2000–3000 metr balandlikda bo‘lgan Sayan tog‘larining tizmalari va tarmoqlari, g‘arbda Oltoy tog‘larining tizmalari va tarmoqlari joylashgan.

Tuvaning eng baland cho‘qqisi – Mongun-Tayga (3976 m) qor gumbazi bilan qoplangan va mahalliy aholi orasida muqaddas hisoblanadi. Havo ochiq bo‘lganda u quyoshda porlayotgan cho‘qqiga o‘xshaydi – ehtimol, shuning uchun uning nomi tuva tilida "kumush tog‘" degan ma’noni anglatadi. Tuvadagi yana bir muqaddas tog‘ – Qizil Taygadir (3121 m). Tuvaliklar uni "o‘rmon bilan qoplangan qizil tog‘" deb atashadi – ehtimol, tog‘ yonbag‘irlarida qizil tilog‘och o‘sgani, mak gullaganda esa tog‘lar qizg‘ish tusga kirgani uchundir.

Poytaxt – Qizil shahrining shimoliy chekkasida, Yenisey daryosining o‘ng qirg‘og‘ida joylashgan Dogeye tog‘i respublikaning asosiy diqqatga sazovor joylaridan biri hisoblanadi. Tog‘ cho‘qqisidan ajoyib manzaralar: Katta va Kichik Yeniseyning qo‘shilishi, G‘arbiy Sayan cho‘qqilari, Qizil panoramasi ko‘zga tashlanadi. Mahalliy aholi qadimdan tog‘ni e’zozlagan va cho‘qqiga chiqish ruhni ko‘taradi va yomon fikrlardan xalos qiladi deb hisoblashgan.

O‘simliklar simfoniyasi

O‘rmonni respublikaning asosiy boyligi deb bemalol aytish mumkin – u umumiy hududning 8 million gektardan ortiq maydonini egallaydi. Tuva iqlimi kontinental va tog‘ iqlimi xususiyatlarini o‘zida mujassamlashtirgani bois, turli xil ekotizimlarning mavjud bo‘lishi uchun ideal sharoit yaratadi.

Respublikaning g‘arbida tilog‘och, qarag‘ay kabi ignabargli daraxtlari bo‘lgan tayga o‘rmonlarini uchratish mumkin. Ular nafaqat mahalliy aholini qimmatbaho qurilish materiallari bilan ta’minlaydi, balki ko‘plab hayvonlar uchun boshpana vazifasini ham o‘taydi. Sharqdan bu o‘rmonlarga och rangli ignabargli o‘rmonlar va dasht ekotizimlari tutashgan bo‘lib, ularda mintaqaga xos bo‘lgan, vitaminlar va mikroelementlarga boy shuvoq va rodiola kabi o‘tlar o‘sadi. Bu o‘simliklar tuvaliklar tomonidan qadimdan ishlatib kelingan va ularning ko‘pchiligi dorivor xususiyatlarga ega.

Tuva o‘zining baland tog‘ tundralari bilan noyobdir – bu qo‘riqxona hududlarida pakana qayin kabi past bo‘yli butalar, turli xil moxlar va lishayniklar mavjud. Noqulay iqlim sharoitiga qaramay, o‘simliklar ajoyib massivlarni hosil qiladi va atrof-muhitga juda yaxshi moslashadi. Tuvada jami 15 000 ga yaqin tur o‘sadi, 40 ga yaqin turi esa faqat respublikada o‘sadi va Qizil kitobga kiritilgan (venerin boshmoqchasi, gulsapsar, mitti nilufar va boshqalar).

Suv boyliklari

Tuva suv resurslariga – daryolar, ko‘llar, yer osti suvlari, baland tog‘ muzliklari va shifobaxsh buloqlarga boy. Respublikada jami 2000 dan ortiq daryo va 6720 ga yaqin ko‘l bor. Rossiyadagi eng yirik va go‘zal daryolardan biri Yenisey shu yerlardan boshlanadi. Daryo o‘zining ulug‘vorligi bilan o‘ziga chorlaydi va uning qirg‘oqlarini hayotga to‘la cheksiz o‘rmonlar qo‘riqlaydi, u yerda nafaqat hashamatli manzaralarni, balki noyob hayvonlarni ham uchratish mumkin.

Tuva ko‘llari tabiatning ulug‘vorligiga o‘z hissasini qo‘shadi: ular cheksiz osmon va tog‘larni ko‘zgu kabi aks ettirib, osoyishtalik va uyg‘unlik muhitini yaratadi. Tuva botig‘ining eng chuqur va eng katta chuchuk ko‘li Chag‘itay Qizildan 70 km janubda, dengiz sathidan 1005 m balandlikda joylashgan. Asl go‘zallik va tozalikning haqiqiy timsoli: sokin quyoshli havoda suv shunchalik tiniqki, 3–4 metr chuqurlikda mayda toshlar ko‘rinadi. Bu joy nafaqat sayyohlar, balki baliqchilar orasida ham juda mashhur: bu yerda yalangbaliq, cho‘rtanbaliq, pelyad, lesh, karp, xarius, yeles va boshqalar mavjud.

Dus-Xol ko‘li (Svatikovo) – muhim tabiiy diqqatga sazovor joy va eng mashhur sho‘r ko‘llardan biridir. Suv tarkibiga ko‘ra ko‘l mashhur O‘lik dengizni eslatadi. Suv tuzlar bilan juda to‘yingan, shuning uchun bu yerda davolanish tayanch-harakat tizimi kasalliklari va teri kasalliklarida yordam beradi. Ilgari ko‘l bu qirg‘oqlarda tuz qazib olish bilan shug‘ullangan sanoatchining sharafiga Svatikovo nomi bilan atalgan.

Durgan sharsharasi Tuvaning g‘ayrioddiy marvaridi deb atalishi mumkin, bu Tann-Oola tizmasining shimoliy yonbag‘rida, dengiz sathidan 1700 m balandlikda joylashgan va Durgan tog‘ daryosining kuchli oqimlaridan hosil bo‘lgan. Bu joyning go‘zalligi rassom mo‘yqalamiga munosib bo‘lib, ulkan qoyalar o‘rmonlarga cho‘kib, shiddatli daryo suvi Durgan darasi bo‘ylab oqayotganini kuzatganingizda, shovqin-suronni butkul unutasiz.

Tuva tabiatini qanday topasiz? Bizningcha, bu juda betakror!
Tuvaning kengliklarida sayohat qilishni har kim bir kun bo‘lsa-da albatta sinab ko‘rishi kerak – shundagina uning butun go‘zalligi va betakrorligini o‘z ko‘zi bilan ko‘rish mumkin!