Sibir qo'riqxonalari. 2-qism
Bob Sibirning eng yirik qo'riqlanadigan zonalari o'zlarining ajoyib o'lkalarining tabiiy boyliklarini qanday ehtiyotkorlik bilan saqlashlari haqida...
"Odam yurmas soqmoqlarida, G'alati jonvorlar bosgan iz...", deb yozgan edi taniqli shoir Mixaylovskoye qishlog'iga surgun payti manzaralardan ilhomlanib. Ammo bu satrlar tabiat yaratgan eng yaxshi narsalarni o'z ichiga olgan Sibir qo'riqxonalariga ham tegishli. Bu yerda hech qanday aloqa yo'q, transport hamma joyda ham yurmaydi va bunga hojat ham yo'q – bu yerga tabiat bilan yolg'iz qolish, toza havodan o'pkani to'ldirib nafas olish, landshaftlarning go'zalligidan bahramand bo'lish va inson qadam yetmagan yo'llar bo'ylab sayr qilish uchun kelishadi. Sizni ushbu ajoyib tabiat dunyosiga xayolan sho'ng'ishga va Sibirning eng yirik qo'riqxonalari bo'ylab sayr qilishni davom ettirishga taklif qilamiz.
Krasnoyarsk o'lkasida, Dikson tumanida, Taymir yarim oroli hududida Rossiyaning eng ulkan Katta Arktika qo'riqxonasi joylashgan bo'lib, uning hududi 4 million gektardan oshadi. U noyob ekologik tizimlarni saqlash maqsadida yaratilgan. Rezervat Shimoliy muz okeanining ikkita dengizi – Karskiy va Laptev tomonidan yuviladigan yettita hududni o'z ichiga oladi. Qo'riqxona o'zining aysberglari – suv ostida yashirinib, bizga hajmining o'ndan bir qismini ko'rsatadigan muzliklarning ulkan parchalari bilan hayratda qoldiradi. Bu yerda qizil kitobga kiritilgan oq ayiqlar va lemminglar, shuningdek, qo'riqxona ramzi sifatida oq chayka hisoblanadi - u hech qachon qutb aylanasini tark etmaydi. Sayyohlar uchun Diksondagi Barents biostansiyasi alohida qiziqish uyg'otadi, u yerda siz ekoturizmning zamonaviy turi - berdvotching (qushlarni tomosha qilish)ni sinab ko'rishingiz mumkin. Dikson yer yuzidagi eng Shimoliy aholi punktlaridan biridir.
Taymir yarim oroli Xatanga va Dikson tumanlari hududida 1979-yilda Ara-Mas va Lukun uchastkalarida tundra ekotizimlari va o'rmon massivlarini saqlash uchun tashkil etilgan Taymir qo'riqxonasi joylashgan. Bu yerda Olis Shimolning go'zalligi o'zining asl tabiatini saqlab qolgan, shuning uchun shiddatli iqlimi bo'lgan abadiy muzlik hududi bu cheksiz kenglik va ajoyib Shimol yog'dusini ko'rishga shoshilayotgan olimlarni ham, sayyohlarni ham o'ziga jalb qiladi. Qo'riqxona tog'-vodiy landshafti bilan ajralib turadi, uning hududida Rossiyaning Arktika qismidagi eng katta Taymir ko'li joylashgan. Daryolar va ko'llarda baliqlarning 20 turi mavjud, jumladan oq baliq, losos, omul, yelimbaliq, keta, shuningdek bu yerda taymen, oq bakra baliq, ryapushka uchraydi. Rezervat qizil kitobga kiritilgan ho'kizqo'ylar, morj, oq ayiq kabi hayvonlar uchun ishonchli boshpanaga aylandi. Qo'riqxona 410 mingdan ortiq boshli yovvoyi bug'ularning eng katta populyatsiyasi bilan mashhur. Mehmonlarga, Ara-Mas o'rmoniga, mamont muzeyiga tashrif buyurish va itlar bilan sayohat qilish qat'iyan tavsiya etiladi.
G'arbiy Sibirning eng Shimoliy qismida Tyumen viloyatida Gidan qo'riqxonasi joylashgan bo'lib, u 1996-yilda Kara dengizining ekotizimlarini muhofaza qilish va o'rganish uchun tashkil etilgan. Haddan tashqari namlik va oz miqdordagi issiqlik tufayli qo'riqxonada ko'llar va daryolarning zich zanjiri shakllangan. Qo'riqxona Arktika tundrasida joylashganligi sababli, bu yerda o'simlik dunyosi juda kam, ammo hayvonot dunyosi xilma-xilligi bilan hayratda qoldiradi. Bu yerda qizil kitobga kiritilgan Atlantika morj va oq ayiqlar uchraydi, yovvoyi shimol bug'ulari o'z avlodlarini ko'paytiradilar. Suv havzalarida oq bakra baliqlari va bo'g'im-bo'g'im nerpa yashaydi. Qo'riqxona 180 turdagi qushlar (qizil burunli g'oz, sapsan, oq dumli burgut, kichik oqqush) va 60 turdagi baliqlar (omul, kerchak, Sibir ryapushkasi, chir, nelma) uchun boshpana bo'lib xizmat qiladi. Qo'riqxona o'zining Arktika manzaralari bilan lol qoldiradi.
Krasnoyarsk o'lkasining mulki 1987-yildan beri YUNESKO qarori bilan biosfera rezervati deb e'lon qilingan Markaziy Sibir qo'riqxonasi hisoblanadi. U g'ayrioddiy, chunki u bir vaqtning o'zida Yenisey daryosining ikkala qirg'og'ida joylashgan, shuning uchun o'simlik, hayvonot dunyosining xilma-xilligi, shuningdek ajoyib landshaftlar: chap tomondan botqoqlar va quyuq o'rmonlar bo'lgan G'arbiy Sibir tekisligi va o'ng tomonda qoyalar va tog' taygalari bo'lgan O'rta Sibir yassi tog'liklari hayratlanarli darajada go'zal. Qo'riqxonada 2-2,5 kishiga teng kaldigan yo'g'onlikdagi tilog'ochlar, ularning yoshi 1 ming yil va noyob piyozli kalipso guli o'sadi. Bu yerda kunduzgi kapalaklarning 65 turi qayd etilgan, ayiqlar, suvsarlar, kiyiklar, bug'ular va qimmatbaho baliqlar – osyotr, sterlyad, lenok yashaydi. Qo'riqxonaning noyob tabiiy diqqatga sazovor joylariga Sulomay ustunlari kiradi – uzunligi taxminan 500 m bo'lgan ulkan dara, balandligi 150 m bo'lgan tog' yonbag'irlari va g'aroyib turlari va shakllarining tosh bazalt ustunlaridan iborat.
Krasnoyarsk o'lkasining janubida, Yenisey daryosining chap qirg'og'ida, Sibir taygasining ulug'vorligi butun shon-shuhratda namoyish etiladigan go'zal Sayano – Shushenskiy qo'riqxonasi joylashgan. Qo'riqxona zonasi G'arbiy Sayanning bir qismini, Xemchik tog' uvalining Shimoliy makrosklonini va Sayan darasini chiroyli fyordlar bilan o'z ichiga oladi. Qo'riqxonaning tashrif qog'ozi – kengligi 2 km bo'lgan suv yo'llari va balandligi 2000 m dan ortiq tog'lar, bu yerda qo'riqxonaning asosiy "diqqatga sazovor jihat" yashaydi, bu - kamchilik ko'rishga muvaffaq bo'lgan qor qoploni, bugungi kunda ularning 12 nafari bor. Bu yerda 100 dan ortiq hayvon turlari yashaydi, ular: marallar, tog' echkilari, Sibir kabargasi, kiyiklar, bug'ular, bo'rilar, mo'ynali hayvonlar va 300 ga yaqin qush turlari, shu jumladan Qizil kitobga kiritilgan qora laylak, ularlar, oq dumli burgut, sapsan lochin. Asosiy hududni sadr o'rmonlari egallaydi, ammo qarag'ay, archa, tilog'och, archalarni ham uchratish mumkin, vodiylarda esa ryabina, buzina, qorag'at, brusnika, tog'terak va shumurt o'sadi. Yovvoyi tabiatni sevuvchilar uchun jannatdek maskan.
Biz Sibir qo'riqxonalari bo'ylab sayohatimizni keyingi, yakuniy materialda davom ettiramiz, hozircha esa har bir qo'riqxonaga tashrif buyurish qoidalari o'rnatilganligini eslatib o'tmoqchimiz, shuning uchun ular bilan oldindan tanishib chiqing.